Cổ Loa là một quần thể di tích có diện tích trải rộng trên một địa bàn rộng lớn lên tới gần 500ha. Đây được coi là địa chỉ văn hóa đặc biệt của thủ đô và cả nước.Nơi đây là một khu đất đồi cao ráo nằm ở tả ngạn sông Hoàng (tức sông Thiếp), là một con sông nhánh lớn quan trọng của sông Hồng, nối liền sông Hồng với sông Cầu trong hệ thống sông Thái Bình.Về mặt quân sự, thành Cổ Loa thể hiện sự sáng tạo độc đáo của người Việt cổ trong công cuộc giữ nước và chống ngoại xâm. Các bức thành kiên cố với đường rộng hào sâu cùng các ụ lũy phòng thủ vững chắc để bảo vệ kinh đô ,thành Cổ Loa được xây dựng kiểu vòng ốc nên gọi là Loa Thành. Tương truyền thành có tới 9 vòng, bên dưới phía ngoài là hào sâu ngập nước thuyền bè đi lại được.
Ngày nay ở Cổ Loa còn lại 3 vòng thành đất, dài tổng cộng 16 cây số: Vòng ngoài, tức Thành ngoại có chu vi 8km, vòng giữa, tức Thành trung kết cấu hình đa giác có chu vi 6,5km và vòng trong cùng gọi là Thành nội mang hình chữ nhật, chu vi 1,6km. Mỗi vòng thành đều có hào nước bao quanh bên ngoài, hào rộng trung bình từ 10m đến 30m. Các vòng hào đều thông với nhau và thông với sông Hồng.
Theo đánh giá của các nhà nghiên cứu lịch sử, sự kết hợp của sông, hào và tường thành không có hình dạng nhất định, khiến thành Cổ Loa như một mê cung, là một khu quân sự vừa thuận lợi cho tấn công vừa tốt cho phòng thủ.Thành Trung là một vòng thành không có khuôn hình cân xứng, chu vi 6.500m, nơi cao nhất là 10m, mặt thành rộng trung bình 10m, có năm cửa ở các hướng Đông, Nam, Bắc, Tây Bắc và Tây Nam, trong đó cửa đông ăn thông với sông Hồng. Thành ngoại không còn hình dáng rõ ràng, chu vi hơn 8.000m, cao trung bình 3 – 4m.
Nếu như giếng cùng được tạo dựng với thành Cổ Loa, mà chiếu theo truyền thuyết lại là nơi Trọng Thủy trầm mình thì quả thực giếng này ở mức 2.200 năm tuổi.Tục truyền khi Mỵ Châu đã bị vua cha giết, máu nàng chảy xuống biển, trai ăn được nên mới có ngọc châu. Lấy được ngọc trai đó đem rửa nước giếng trong thành Cổ Loa thì ngọc trong sáng vô cùng.Pho tượng công chúa Mỵ Châu bị chặt đầu được đặt bên trong đền thờ. Trong câu chuyện này không biết có bao nhiêu phần trăm sự thật nhưng dân gian vẫn xem bức tượng là hiện thân, là minh chứng sắt đá cho lòng trung nghĩa.Và giếng Trọng Thủy cũng là minh chứng cho tình yêu. Trải qua hơn 2000 năm có lẻ mà giếng vẫn tồn tại giữa hồ nước lớn. Hiện nay, theo quan sát nước giếng ấy vẫn rất trong và rất ngọt.Ông Nguyễn Xuân Lạng và ông Trương Quốc Bảo là người bản địa, cũng là người nhà đền cho hay: Trước đây, đường ra giếng là một chiếc cầu tre. Khi cầu tre chưa bị dỡ bỏ thì người dân vẫn ra đấy gánh nước về dùng.
Chuyện có tính xác thực cho rằng, rất nhiều ngư dân đem ngọc trai về đây và xin nước giếng Trọng Thủy để rửa. Sau một thời gian ngâm ngọc trai trong nước giếng này, thì quả thực ngọc trai sáng láng lung linh như được đánh bóng bằng chất tạo màu.
Chuyện quanh giếng cổ
Đến giếng Trọng Thủy, tôi lại nhớ những vần thơ viết cách đây đúng 82 năm của thi sĩ Nguyễn Nhược Pháp – con trai học giả Nguyễn Văn Vĩnh:
“Đêm khuya, gió lốc,mây đen vần
Cỏ lướt gieo mình vực giếng thâm
TrọngThủy nằm trên làn nước sủi
Phơn phớt hồn ma đóm lập lòe…”.
Bài thơ viết năm 1933 ấy mà theo lời kể của thi sĩ là chứng kiến hồn ma Trọng Thủy vơ vẩn bên thành giếng cổ. Chuyện ấy không biết thực hư thế nào, nhưng những cao niên ở đất Cổ Loa này vẫn truyền nhau câu chuyện về giếng, về những oan hồn hiện hình trong đêm trăng suông.Chẳng biết có phải vì thế hay không, mà giếng được bảo tồn từ đời này qua đời khác. Không ai xâm phạm, không ai mảy may nghĩ chuyện lấp giếng hay làm uế giếng. Giếng có thần và trở thành giếng thiêng.Theo ông Nguyễn Quang Xuân, đền An Dương Vương còn hai giếng cổ bên cạnh tam quan. Một bên giếng đầy nước, một bên giếng cạn. Người ta gọi đây là giếng mắt rồng. Vì rồng chột một mắt nên gọi là “độc nhãn long”.
Ngay trước cửa đền và cạnh giếng Trọng Thủy có một hòn đảo gọi là đảo ngọc. Hòn ngọc ấy chính của “độc nhãn long”. Đảo ấy giờ đã cây cối um tùm và được coi là huyệt long mạch quan trọng của đất Cổ Loa, đất thế “cửu long tranh châu”.Quý hơn nữa là ở Cổ Loa bây giờ, người dân cũng giữ thêm được vài cái giếng cổ của thôn. Như giếng thôn Quang bên cạnh một cái điếm nhỏ, hoặc giếng thôn Gà, xóm Chùa… tạo cho Loa Thành một hệ thống giếng quý giá.
